ایلاء
باتوجه به ایه 226 سوره بقره منظور از ایلاء سوگند یاد کردن مرد است جهت امیزش نکردن با همسر یا به صرف گفتن بدون قسم هم حکم ایلاء را دارد؟
خیر قسم خوردن از شرایط تحقق ایلاء است. منتها شرایط دیگر هم دارد👇
آیه ۲۲۶ سوره بقره
«لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ ۖ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیم»؛
آنان که با زنان خود ایلاء کنند (بر ترک مباشرت آنها قسم بخورند) چهار ماه انتظار کشند، اگر (از قسم خود) بازگشتند خداوند آمرزنده و مهربان است.
تعریف ایلاء
ایلاء بر سوگند شوهر بر ترک آمیزش با همسر دائمی خود برای همیشه یا بیشتر از چهار ماه به قصد اضرار به او، اطلاق می‌شود [۱] و در فقه بابی مستقل است؛ هر چند از آن در باب‌های نکاح، یمین و کفّارات نیز به مناسبت سخن رفته است.
معنای لغوی ایلاء
واژه ایلاء از ریشه «ا ـ ل ـ ی» به معنای سوگند یاد کردن به طور مطلق [۲] [۳] یا سوگندی است که اقتضای مسامحه و کوتاهی درباره کار مورد سوگند داشته باشد. [۴]
معنای اصطلاحی ایلاء
و در اصطلاح فقه سوگند زوج بر ترک آمیزش با همسر دائمی است که با وی مباشرت کرده باشد، به طور مطلق یا مقید به زمانی بیش از ۴ ماه. [۵] [۶] [۷]
پیشینه ایلاء
پیشینه ایلاء به عصر جاهلیت بازمی‌گردد که زوج برای زیان رساندن به همسر خود، بر ترک آمیزش با وی تا مدتی سوگند یاد می‌کرد و با این کار او را هم از حق استمتاع با خود و هم از حق ازدواج با دیگری محروم می‌کرد و گاه پس از پایان مدت باز سوگند را تکرار می‌کرد. [۸] [۹] [۱۰]
این سنت ناپسند جاهلی مدتی پس از اسلام نیز ادامه داشت؛ لیکن در سال۴ هجری با نزول آیات [۱۱] برداشته شد و برای حمایت از حقوق زوجه، احکام ایلاء تشریع گردید.
← نبودن قسم پیامبر از ایلای اصطلاحی
برخی مفسران در شأن نزول آیات ۲۸-۲۹ سوره احزاب [۱۲] گفته‌اند که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در پی درخواست نفقه و وسایل زندگی از سوی برخی از همسران خود، بر ترک مباشرت یک‌ماهه با آنان سوگند یاد کرد. [۱۳] [۱۴] [۱۵]
ولی بر فرض صحت این ماجرا، با توجه به نبودن شرایط ایلای اصطلاحی در این مورد نمی‌توان آن را مصداق ایلاء ـ به معنای مورد بحث در این مقاله ـ دانست.
ارکان ایلاء
ارکان ایلاء سه چیز است:
← صیغه
ایلاء با هر لفظی که در عرف یا لغت بدان صراحت داشته باشد، محقّق می‌شود. در تحقّق آن با الفاظ کنایی اختلاف است. ایلاء به هر زبانی هر چند غیر عربی محقّق می‌گردد. قسم باید به یکی از نام‌های خداوند، و انگیزۀ ایلاء کننده باید زیان رساندن به همسر خویش باشد، و چنانچه به مصلحت زن باشد، حکم ایلاء را ندارد، بلکه حکم قسم بر آن مترتّب می‌گردد. [۱۶]
ایلاء با قسم بر ترک آمیزش، به کمتر از چهار ماه منعقد نمی‌شود. [۱۷]
← ایلاء کننده
یلاء کننده باید بالغ، عاقل و مختار باشد و از روی قصد ایلاء نماید.
← ایلاء شده
ایلاء شده، باید همسر و به قول مشهور، دائمی بوده و نیز عمل آمیزش با وی صورت گرفته باشد. [۱۸]
شرایط تحقق ایلاء:
برخی از این شروط به خود ایلاء باز می‌گردد و برخی دیگر به مُولی (ایلاء کننده) و شماری دیگر به مُولی منها (ایلاء شونده) و مستند پاره‌ای از آنها آیات قرآن است:
← سوگند به خدا
۱. ایلاء کننده باید به خدا سوگند یاد کند.
بعضی، از اتصال آیات سوگند: «و لا تَجعَلوا اللّهَ عُرضَةً لاَِیمـنِکم... لا یؤاخِذُکمُ اللّهُ بِاللَّغوِ فی‌اَیمـنِکم». [۱۹] به آیه ایلاء [۲۰] لزوم تحقق این شرط را نتیجه گرفته‌اند. [۲۱] [۲۲] [۲۳] [۲۴]
← داشتن قصد اضرار
۲. زوج قصد اضرار (زیان رساندن) به زوجه داشته باشد. [۲۵] [۲۶]
برخی این شرط را از مفهوم آیه «فَاِن فاءو فَاِنَّ اللّهَ غَفورٌ رَحیم»، [۲۷] استفاده کرده‌اند، با این بیان که مغفرت الهی در جایی است که گناهی محقق شده باشد و زوج آنگاه گناهکار است که قصد زیان رساندن به زوجه را داشته باشد. [۲۸] [۲۹]
ولی برخی دیگر این شرط را نپذیرفته و گفته‌اند: آیه عام است و شامل زوجی که بدون قصد ضرر سوگند خورده باشد نیز می‌شود، افزون بر این که
در صورت بازگشت از سوگند، کفاره بر ایلاءکننده واجب است چه قصد ضرر کرده باشد یا نکرده باشد. [۳۰]
← همراه خشم
۳. معدودی از فقها خشم زوج را به هنگام سوگند، در ایلاء شرط کرده‌اند؛ ولی بیشتر آنان به‌دلایلی از جمله عموم آیه ایلاء که حالت غیر غضب را نیز شامل است آن را نپذیرفته‌اند. [۳۱] [۳۲] [۳۳]
← صحت ایلاء کافر ذمی
۴. برخی به استناد عموم آیه، ایلاء را تنها ویژه مسلمانان ندانسته و کافران ذمی را نیز مشمول آن می‌دانند. [۳۴] [۳۵] [۳۶]
هرچند پیروان مذهب مالک با این استناد که کافر بخشوده نمی‌شودذیل آیه ۲۲۶ سوره بقره [۳۷] حکم ایلاء را درباره وی جاری نمی‌دانند. [۳۸]
عموم آیه ایلاء برده را نیز شامل می‌شود [۳۹] [۴۰]
[۴۱] [۴۲]
چنان که برخی به‌استناد همین عموم، ایلاء زوج غایب را نیز معتبر می‌دانند. [۴۳]
← انحصار حکم در زوجه دائمی
۵. بیشتر فقها با این استدلال که آیه ۲۲۷ سوره بقره [۴۴] از طلاق سخن گفته و نیز با بهره جستن از تعبیر «نِسائِهِم» حکم ایلاء را به زوجه دائمی منحصر کرده و آن را شامل زوجه در عقد موقت و نیز ملک یمین نمی‌دانند. [۴۵] [۴۶] [۴۷]
ولی برخی به استناد عموم آیه و برداشت مفهومی عام از «نِسائِهِم» زوجه موقت و ملک یمین را نیز مشمول حکم ایلاء دانسته‌اند. [۴۸] [۴۹] [۵۰]
← مباشرت با زوجه
۶. برخی یکی دیگر از شرایط ایلاء را آن می‌دانند که پیشتر با زوجه مباشرت شده باشد، زیرا بازگشت (فیء) هنگامی تحقق می‌یابد که قبلا آمیزش صورت گرفته باشد؛ ولی بسیاری با استناد به عموم آیه که از مطلق همسران یاد کرده این شرط را لازم ندانسته‌اند. [۵۱] [۵۲] [۵۳]
احکام کلّی ایلاء
پس از وقوع ایلاء، چنانچه زن نزد حاکم شرع شکایت برد، حاکم نخست مرد را چهار ماه مهلت می‌دهد تا رجوع کند و بعد از آمیزش، کفّاره دهد. به قول مشهور، این مدّت- که مدّت تربّص نام دارد- از هنگام شکایت بردن زن نزد حاکم محاسبه می‌شود، نه از زمان ایلاء. مدّت تربّص، حق شوهر است و زن در آن مدّت، استحقاق درخواست رجوع ندارد.
پس از سپری شدن مدّت یاد شده، چنانچه مرد رجوع نکرد، حاکم او را به طلاق یا رجوع وادار می‌کند، و در صورت استنکاف، زندانی می‌شود و در خوردن و آشامیدن بر او سخت گرفته می‌شود تا یکی از آن دو کار را بپذیرد. [۵۴]
رجوع شخص قادر بر آمیزش، به دخول در فرج به مقدار ختنه‌گاه، و رجوع ناتوان از آمیزش، به اظهار اراده بر انجام آمیزش است. [۵۵]
جزئیات احکام ایلاء
فقها بخش مهمی از احکام ایلاء را از آیات ۲۲۷-۲۲۶ سوره بقره [۵۶] و مواردی را از آیات دیگر استنباط کرده‌اند.
← باقی ماندن زوج بر ایلاء تا چهار ماه
به موجب این دو آیه، زوج پس از ایلاء تنها تا ۴ ماه می‌تواند بر سوگند خود باقی باشد و پس از آن یا باید به زندگی زناشویی خود بازگردد یا همسر خود را طلاق دهد: «لِلَّذینَ یؤلونَ مِن نِسائِهِم تَرَبُّصُ اَربَعَةِ اَشهُر فَاِن فاءو فَاِنَّ اللّهَ غَفورٌ رَحیم واِن عَزَمواالطَّـلـقَ فَاِنَّ اللّهَ سَمیعٌ عَلیم».
←← منظور از فیء
«فیء» در لغت به معنای بازگشتن است. [۵۷] [۵۸]
و فقها مقصود از آن را در این آیه مباشرت یا ابراز قصد آن در صورت وجود موانع شرعی یا بیماری دانسته‌اند. [۵۹] [۶۰]
←← مستند حرمت تکلیفی ایلاء
برخی برای حرمت تکلیفی ایلاء به فقره «فَاِنَّ اللّهَ غَفورٌ رَحیم» ذیل آیه ۲۲۶ سوره بقره [۶۱] ۲استناد کرده‌اند. [۶۲]
← زمان شروع چهار ماه
درباره اینکه مدت ۴ ماه از چه زمانی آغاز می‌شود دو نظر وجود دارد:
۱. از زمان سوگند خوردن مرد.
۲. از هنگام مراجعه زوجه به قاضی.
برخی فقها ظاهر آیه [۶۳] را مستند نظر نخست دانسته‌اند. [۶۴] [۶۵] [۶۶]
← احکام کفاره
←← وجوب کفاره در صورت بازگشت از سوگند
به نظر مشهور فقهای شیعه و اهل سنت [۶۷] [۶۸] [۶۹] در صورتی که زوج از سوگند خود بازگردد ـ خواه پیش از انقضای ۴ ماه یا پس از آن‌ـ باید کفاره بدهد.
مستند آنان عموم آیه «ذلِک کفّـرَةُ اَیمـنِکم اِذا حَلَفتُم» [۷۰] و احادیث است.
این کفاره به استناد همین آیه، اطعام ۱۰ مسکین یا لباس پوشاندن به آنان یا آزادسازی یک برده و اگر نتوانست سه روز روزه‌گرفتن است: «فَکفّـرَتُهُ اِطعامُ عَشَرَةِ مَسـکینَ مِن اَوسَطِ ما تُطعِمونَ اَهلیکم اَو کسوَتُهُم اَو تَحریرُ رَقَبَة فَمَن لَم یجِد فَصیامُ ثَلـثَةِ اَیام...».
←← عدم وجوب کفاره
برخی دیگر از فقها ادای کفّاره را به‌طور مطلق یا پس از انقضای مدت ۴ ماه، واجب ندانسته و بعضاً به ظاهر آیه ۲۲۶ سوره بقره [۷۱] که از غفران الهی سخن گفته و از کفّاره سخنی به میان نیاورده، استناد کرده‌اند. [۷۲] [۷۳] [۷۴]
← احکام برنگشتن همسر بعد از انقضای مدت
←← مخیر کردن کردن زوج بر بازگشت یا طلاق
اگر شوهر تا پایان مدت ۴ ماه از سوگند خود باز‌نگشت به نظر برخی ـ با استناد به آیه ۲۲۶ سوره بقره ـ [۷۵] حاکم اسلامی وی را میان بازگشت و طلاق دادن زوجه مخیر می‌کند و اگر از هر دو کار خودداری کرد به نظر مشهور فقهای شیعه، با زندانی کردن و سخت گرفتن، وی را بر گزینش یکی از این دو راه مجبور می‌سازد. [۷۶] [۷۷] [۷۸] [۷۹] [۸۰]
←← جواز طلاق به وسیله حاکم
برخی از فقها بر آن‌اند که در این صورت حاکم می‌تواند همسر او را طلاق دهد. [۸۱] [۸۲] [۸۳]
←← لزوم طلاق به وسیله حاکم
فقهای شیعه و بیشتر فقیهان اهل سنت می‌گویند: پس از خودداری زوج از بازگشت به زندگی با همسر، طلاق و جدایی خود به خود حاصل نمی‌شود و زوج یا حاکم باید طلاق دهند، زیرا در آیه ۲۲۷ سوره بقره [۸۴] طلاق به زوج نسبت داده شده، چنان که «فیء» در آیه قبل به او منتسب است؛ همچنین ذیل آیه ۲۲۶ : «فَاِنَّ اللّهَ سَمیعٌ عَلیم» را شاهدی بر این مطلب دانسته‌اند. [۸۵] [۸۶] [۸۷]
←← حاصل شدن طلاق به خودی خود
ولی برخی از اهل سنت از جمله حنفیان بر این نظرند که با گذشت ۴ ماه و عدم رجوع شوهر، این دو خود به خود از یکدیگر جدا می‌شوند و به اجرای صیغه طلاق نیازی نیست. [۸۸] [۸۹]
پانویس
۱. ↑ جواهر الکلام، ج۳۳، ص۲۹۷.
۲. ↑ ترتیب العین، ص۵۲ـ۵۱، «الی».
۳. ↑ مجمع البحرین، ج۱، ص۹۵، «الو».
۴. ↑ مفردات، ص۸۴.
۵. ↑ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۱۰۴-۱۰۵.
۶. ↑ التعریفات، ص۵۹.
۷. ↑ جواهرالکلام، ج۳۳، ص۲۹۷.
۸. ↑ التفسیر الکبیر، ج۶، ص۸۵.
۹. ↑ تفسیر قرطبی ج۳، ص۱۰۳.
۱۰. ↑ الفقه الاسلامی، ج۹، ص۷۰۶۹.
۱۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۷-۲۲۶.
۱۲. ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۲۹-۲۸.
۱۳. ↑ مجمع البیان، ج۸، ص۵۵۴.
۱۴. ↑ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۱۰۳.
۱۵. ↑ الدرالمنثور، ج۶، ص۵۹۶.
۱۶. ↑ جواهر الکلام، ج۳۳، ص۲۹۸-۳۰۳.
۱۷. ↑ جواهر الکلام، ج۳۳، ص۳۰۹.
۱۸. ↑ جواهر الکلام، ج۳۳، ص۳۰۴-۳۰۸.
۱۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۵-۲۲۴.
۲۰. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.
۲۱. ↑ ایضاح الفوائد، ج۳، ص۴۲۲.
۲۲. ↑ الفقه الاسلامی، ج۹، ص۷۰۷۸ـ۷۰۷۹.
۲۳. ↑ سلسلة‌الینابیع قواعد الاحکام، ج۲۰، ص۴۹۲.
۲۴. ↑ کشف‌الرموز ج۲، ص۲۵۲.
۲۵. ↑ منهاج الصالحین، ج۲، ص۳۱۷.
۲۶. ↑ کشف‌الرموز، ج۲، ص۲۵۲.
۲۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.
۲۸. ↑ احکام القرآن، ج۱، ص۴۳۰.
۲۹. ↑ الفقه الاسلامی، ج۹، ص۷۰۷۹.
۳۰. ↑ احکام القرآن، ج۱، ص۴۳۱.
۳۱. ↑ الخلاف، ج۴، ص۵۱۸.
۳۲. ↑ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۱۰۶.
۳۳. ↑ الفقه الاسلامی، ج۹، ص۷۰۸۰.
۳۴. ↑ المبسوط، ج۵، ص۱۴۱.
۳۵. ↑ مسالک الافهام، ج۱۰، ص۱۵۷.
۳۶. ↑ الفقه الاسلامی،ج۹، ص۸۰۷۰.
۳۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.
۳۸. ↑ الفقه‌الاسلامی، ج۹، ص۸۰۷۰.
۳۹. ↑ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۱۰۷.
۴۰. ↑ مسالک الافهام، ج۱۰، ص۱۳۲.
۴۱. ↑ []
۴۲. ↑ []
۴۳. ↑ المبسوط، ج۵، ص۱۳۷.
۴۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۷.
۴۵. ↑ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۷۴.
۴۶. ↑ مسالک‌الافهام، ج۱۰، ص۱۳۴۱۳۵.
۴۷. ↑ کنزالعرفان، ج۲، ص۲۹۳.
۴۸. ↑ کشف‌الرموز، ج۲، ص۲۵۳۲۵۲.
۴۹. ↑ مسالک‌الافهام، ج۱۰، ص۱۳۴۱۳۵.
۵۰. ↑ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۱۰۷.
۵۱. ↑ السرائر، ج۲، ص۷۲۱.
۵۲. ↑ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۷۱.
۵۳. ↑ الفقه‌الاسلامی، ج۹، ص۷۰۸۰.
۵۴. ↑ جواهر الکلام، ج۳۳، ص۳۱۱-۳۱۵.
۵۵. ↑ جواهر الکلام، ج۳۳، ص۳۳۰.
۵۶. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.
۵۷. ↑ لسان‌العرب، ج۱، ص۱۲۵، «فیأ».
۵۸. ↑ القاموس المحیط، ج۱، ص۱۳۵، «الفی».
۵۹. ↑ احکام القرآن، ج۱، ص۴۸۸.
۶۰. ↑ کنزالعرفانف، ج۲، ص۲۹۳.
۶۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.
۶۲. ↑ الفقه الاسلامی، ج۹، ص۷۰۸۱.
۶۳. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.
۶۴. ↑ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۱۰۸.
۶۵. ↑ مختلف‌الشیعه ج۷، ص۴۳۹.
۶۶. ↑ الروضة‌البهیه، ج۶، ص۱۶۶۱۶۵.
۶۷. ↑ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۷۳.
۶۸. ↑ جواهرالکلام، ج۳۳، ص۳۲۳.
۶۹. ↑ الفقه الاسلامی، ج۹، ص۷۰۸۶.
۷۰. ↑ مائده/سوره۵، آیه۸۹.
۷۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.
۷۲. ↑ الخلاف، ج۴، ص۵۲۰.
۷۳. ↑ تفسیر قرطبی ج۳، ص۷۳.
۷۴. ↑ جواهرالکلام، ج۳۳، ص۳۲۳.
۷۵. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.
۷۶. ↑ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۷۰.
۷۷. ↑ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۷۴.
۷۸. ↑ کنزالعرفان، ج۳، ص۲۹۲.
۷۹. ↑ تحریرالوسیله، ج۲، ص۳۲۰.
۸۰. ↑ الخلاف، ج۴، ص۵۱۵.
۸۱. ↑ الخلاف، ج۴، ص۵۱۵.
۸۲. ↑ منهاج‌الصالحین، ج۲، ص۳۱۱.
۸۳. ↑ الفقه‌الاسلامی، ج۹، ص۷۰۹۰.
۸۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۷.
۸۵. ↑ غنیه، ص۳۶۵.
۸۶. ↑ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۷۴.
۸۷. ↑ مسالک الافهام، ج۱۰، ص۱۴۱.
۸۸. ↑ الخلاف، ج۴، ص۵۱۱۵۱۰.
۸۹. ↑ الفقه الاسلامی، ج۹، ص۷۰۹۰ـ۷۰۹۱.
منبع
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۱، ص۷۸۵-۷۸۶.
دانشنامه موضوعی قرآن
https://wikifeqh.ir/ایلا
لینک کوتاه:
https://b2n.ir/894498
